ΦΡΥΓΑΝΑ -ΦΡΥΓΑΝΙΚΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ
Ανά τους αιώνες στο νησί της Σάμου έχουν δωθεί πολλά ποιητικά ονόματα όσο σε κανένα άλλο του Αρχιπελάγους.
Δρυούσα για τις άφθονες βελανιδιές, Ανθεμούσα για τα πολλά λουλούδια που κάλυπταν το έδαφός της από τις ψηλές κορυφές του Κέρκη και του Καρβούνη μέχρι και τα πιο απόμακρα ακρογιάλια της, Μελάμφυλλος για την δάφνη, Φυλλάς για την πυκνή βλάστηση, Κυπαρισσία για τα δάση των άγριων κυπαρισσιών, Πιτυούσα για τα ξακουστά της πεύκα.
Σήμερα υπάρχουν ακόμα αρκετά κομμάτια Σαμιώτικης φύσης που ανατρέχουν σε αυτήν την παλιά αίγλη.
Τις τελευταίες δεκαετίες ένα είδος βλάστησης έχει εντείνει την παρουσία του και εξαπλώνεται κυρίως στις πεδινές περιοχές του νησιού. Είναι η φρυγανική βλάστηση ή φρύγανα.
Αυτός ο τύπος βλάστησης είναι χαρακτηριστικός των μεσογειακών οικοσυστημάτων και συνήθως επεκτείνεται σε αντικατάσταση άλλου είδους βλάστησης που έχει υποβαθμιστεί κυρίως απο πυρκαγιές ή βόσκηση. Ειναι πρόδρομες φυτοκοινωνίες στα πλαίσια της εξελικτικής φυσικής διαδικασίας και συνιστούν αυτοτελής φυτικές ενώσεις αποτελώντας ιδιαίτερους οικότοπους. Αναπτύσσεται σε φτωχά και βραχώδη ασβεστολιθικά ή πυριτικά εδάφη, σε πλαγιές που τις περισσότερες μέρες του χρόνου είναι πλημμυρισμένες απο φώς.
Ο όρος φρύγανα αποδίδεται στον Θεόφραστο (372-287 π.Χ),αρχαίο φιλόσοφο μαθητή του Αριστοτέλη γεννημένο στην Ερεσσό της Λέσβου ο οποίος ασχολήθηκε εκτενέστατα με την βοτανική και την ζωολογία.
Όταν πέφτουν οι πρώτες φθινοπωρινές βροχές συνήθως στα τέλη του Σεπτέμβρη ,αρχίζουν σιγά σιγά να εμφανίζονται περισσότερα φύλλα με αποτέλεσμα στο τέλος του φθινοπώρου και μέσα στον χειμώνα να πραγματοποιείται μια βλαστική έκρηξη που διαρκεί μέχρι τις αρχές του επόμενου καλοκαιριού.
Αυτό γενικά συμβαίνει στις μεσογειακές περιοχές αλλά ειδικά σε χώρες όπως η Ελλάδα και κυρίως στα νησιά της είναι πολύ έντονο. Το φαινόμενο ονομάζεται εποχιακός διμορφισμός και είναι αυτό που δίνει την εικόνα του πράσινου στα νησιά, τον χειμώνα.Ο βιολογικός κύκλος των φρυγάνων, χαρακτηρίζεται από σοφία.Τότε δημιουργούνται οι καταλληλότερες συνθήκες γρήγορης αύξησης του φυτού, στη σχετικά σύντομη, για τα νησιά, υγρή χρονική περίοδο που μεσολαβεί. Στο χρονικό αυτό διάστημα, το φρυγανικό φυτό θα κάμει «αγώνα δρόμου» για ν' αναπτυχθεί όσο περισσότερο γίνεται, διαμορφώνοντας βαθύ ριζικό σύστημα, για ν' αντεπεξέλθει στις δύσκολες συνθήκες του καλοκαιριού που ακολουθεί.
Τα φρύγανα είναι ποώδη ή χαμηλοί θάμνοι. Τέτοια είναι το θυμάρι, η ρίγανη, το φασκόμηλο, οι λαδανιές ή κουνούκλες, η κάππαρη, τα βαλσαμόχορτα, τα ρείκια, οι αστοιβιές κ.α. Πολλά φυτά των φρυγανικών οικοσυστημάτων είναι αρωματικά και περιέχουν αιθέραια έλαια που τους χρησιμεύουν σε δύο τρόπους. Απο την μία κατακρατούν νερό που τόσο το χρειάζονται και απο την άλλη απωθούν την βόσκηση των ζώων. Τα ζώα και ειδικά τα κατσίκια σπάνια τρώνε την ρίγανη, τις κουνούκλες ή τα φασκόμηλα. Μπορούμε να πούμε οτι αυτός είναι και ένας απο τους λόγους που τα νησιά είναι ο παράδεισος των αρωματικών παρόλο που η βόσκηση είναι εξαιρετικά διαδεδομένη με τις γνωστές συνέπειες για τα υπόλοιπα είδη του φυτικού βασιλείου.
Εξαιτίας των αιθέριων ελαίων που περιέχουν πολλά από αυτά τα φυτά, αποτελούν πολύ καλή πρώτη ύλη για πυρκαγιές την θερμή περίοδο του έτους. Για τον λόγο αυτό αρκετά δασαρχεία στην Ελλάδα προβαίνουν σε ελεγχόμενο καθαρισμό τους όταν οι κοινωνίες των φυτών αυτών αποτελούν υποόροφο πευκοδάσους
Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα κατηγορία φυτών που συνθέτουν τα φρυγανικά οικοσυστήματα είναι τα γεώφυτα. Πρόκειται για πραγματικά στολίδια που κοσμούν τις εξοχές του νησιού και την γεμίζουν χρώματα από τις αρχές του φθινοπώρου μέχρι και αργά την άνοιξη. Περνούν την καλοκαιρινή ξηρασία σαν βολβοί ή κόνδυλοι μέσα στο έδαφος χωρίς υπέργειο τμήμα ή φύλλα. Μόλις αρχίσουν οι βροχές βγαίνουν απευθείας τα φύλλα τους από το έδαφος και ολοκληρώνουν το κύκλο ζωής τους μέχρι το τέλος της άνοιξης. Τέτοια φυτά με πανέμορφα και ξεχωριστά λουλούδια ειναι: οι νάρκισσοι, οι κρόκοι, οι ορχιδέες, οι ασφόδελοι, οι σκυλλοκρεμμύδες, οι ίριδες, τα κυκλάμινα.
Αρκετά απο τα είδη των γεώφυτων είναι ανατολικής προέλευσης και το όριο εξάπλωσής τους πρός τα δυτικά σταματάει στην Σάμο. Άλλα πάλι είναι είδη που συναντώνται μόνο στο Αν.Αιγαιο και άλλα είναι είδη που τα βρίσκουμε μόνο στην Αν Μεσόγειο.
Τα πιο γνωστά φρύγανα είναι: το θυμάρι (Coridothymus capitatus, Thymus sp.), η λαδανιά (Cistus creticus, Cistus salviifolius), η αγούθουρα ή γούδουρας (Hypericum empetrifolium), το φασκόμηλο (Salvia triloba), η αστοιβίδα (Sarcopoterium spinosum), το ρείκι (Erica manipuliflora), ο ασπάλαθος (Calicotome villosa), το σπαράγγι (Asparagus acutifolius), το λυχναράκι (Ballota acetabulosa), ο ασφόδελος (Asphodelus aestivus), η γκλομπουλάρια (Globularia alypum) κτλ.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα φρύγανα επίσης συνιστούν ενδιαιτήματα και για πολλά είδη ερπετών.
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΦΡΥΓΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ
Για την ανάγκη προστασίας των φρυγανικών οικοσυστημάτων, σημειώνει ο καθηγητής του
Α.Π.Θ. Νικόλαος Στάμου: «Για τα φρύγανα και φρυγανικά οικοσυστήματα, έχει γίνει δεκτό
από μια επιστημονική άποψη, ότι αυτά προέρχονται από το δάσος σε μια μακροχρόνια
αρνητικής κατεύθυνσης εξελικτική διαδικασία (υποβάθμιση). Είτε όμως δέχεται κάποιος την
άποψη αυτή, είτε την άποψη ότι αυτά συνιστούν αυτοτελή ένωση , τα συστήματα αυτά
αποτελούν για τις περιοχές στις οποίες απαντώνται (στις πιο ξηροθερμικές ζώνες, αλλά
όχι μόνο, και κυρίως στο νησιώτικο χώρο), αδύναμο έστω αλλά κρίσιμο προστατευτικό
μανδύα για την αντιδιαβρωτική προστασία του ελάχιστου απομείναντος εδάφους στις πλαγιές των ξηροθερμικών αυτών περιοχών. Αποτελούν, επίσης, παράγοντα ενίσχυσης (έστω και μικρού σε σχέση με το δάσος και τους θαμνώνες) των υπογείων αποθεμάτων νερού μέσω της διήθησης. Εκ του γεγονότος αυτού και μόνο, συνεπώς, προκύπτει ανάγκη της αυστηρής προστασίας τους, ως συνέπεια και της συνταγματικής επιταγής για προστασία του φυσικού περιβάλλοντος .Ο ίδιος συμπληρώνει: «Ο αποχαρακτηρισμός των φρυγάνων όπως καθώς και η μετάβασή τους σε περιοχές μη δασικής χρήσης, οδηγούν ευθέως και μαζικώς σε αλλαγή του τοπίου και σε μείωση της πλούσιας βιοποικιλότητας, που υπάρχει στα εν λόγω οικοσυστήματα»
Ανά τους αιώνες στο νησί της Σάμου έχουν δωθεί πολλά ποιητικά ονόματα όσο σε κανένα άλλο του Αρχιπελάγους.
Δρυούσα για τις άφθονες βελανιδιές, Ανθεμούσα για τα πολλά λουλούδια που κάλυπταν το έδαφός της από τις ψηλές κορυφές του Κέρκη και του Καρβούνη μέχρι και τα πιο απόμακρα ακρογιάλια της, Μελάμφυλλος για την δάφνη, Φυλλάς για την πυκνή βλάστηση, Κυπαρισσία για τα δάση των άγριων κυπαρισσιών, Πιτυούσα για τα ξακουστά της πεύκα.
Σήμερα υπάρχουν ακόμα αρκετά κομμάτια Σαμιώτικης φύσης που ανατρέχουν σε αυτήν την παλιά αίγλη.
Τις τελευταίες δεκαετίες ένα είδος βλάστησης έχει εντείνει την παρουσία του και εξαπλώνεται κυρίως στις πεδινές περιοχές του νησιού. Είναι η φρυγανική βλάστηση ή φρύγανα.
Αυτός ο τύπος βλάστησης είναι χαρακτηριστικός των μεσογειακών οικοσυστημάτων και συνήθως επεκτείνεται σε αντικατάσταση άλλου είδους βλάστησης που έχει υποβαθμιστεί κυρίως απο πυρκαγιές ή βόσκηση. Ειναι πρόδρομες φυτοκοινωνίες στα πλαίσια της εξελικτικής φυσικής διαδικασίας και συνιστούν αυτοτελής φυτικές ενώσεις αποτελώντας ιδιαίτερους οικότοπους. Αναπτύσσεται σε φτωχά και βραχώδη ασβεστολιθικά ή πυριτικά εδάφη, σε πλαγιές που τις περισσότερες μέρες του χρόνου είναι πλημμυρισμένες απο φώς.
Ο όρος φρύγανα αποδίδεται στον Θεόφραστο (372-287 π.Χ),αρχαίο φιλόσοφο μαθητή του Αριστοτέλη γεννημένο στην Ερεσσό της Λέσβου ο οποίος ασχολήθηκε εκτενέστατα με την βοτανική και την ζωολογία.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΦΡΥΓΑΝΑ
Οι βροχές επισκέπτονται την Σάμο συνήθως απο τα μέσα Νοέμβρη μέχρι τα μέσα Μάρτη. Και η θερμοκρασία που το καλοκαίρι μπορεί να φτάσει στα πεδινά και του 40 βαθμούς το χειμώνα μπορεί να πέσει μέχρι και το μηδέν.
Το καλοκαίρι τα φυτά των φρυγάνων βρίσκονται μπροστά στο εξής πρόβλημα.Υπάρχει άφθονο φώς αλλά δεν υπάρχει νερό. Αναγκάζονται για να μπορούν να φωτοσυνθέτουν να περιορίζουν τα φύλλα τους. Αυτό γίνεται στις αρχές του καλοκαιριού ή μάλλον εκεί που αρχίζουν οι μεγάλες ζέστες. Δημιουργούν φύση εκεί που σε διαφορετική περίπτωση δεν θα υπήρχε. Δε σου γεμίζουν το μάτι, εύκολα τα προσπερνάς, νιώθοντας ακόμη και δυσφορία με την παρουσία τους. Φυτά δύσκολα στην όψη, πολλές φορές κακά και δύστροπα όταν τα περπατάς (λόγω των αγκαθερών κλάδων τους), με δυσκολία τα παραμερίζεις και πιο δύσκολα τα ξεριζώνεις. Όλα όμως στο φυτικό βασίλειο έχουν τη λογική τους.Όταν πέφτουν οι πρώτες φθινοπωρινές βροχές συνήθως στα τέλη του Σεπτέμβρη ,αρχίζουν σιγά σιγά να εμφανίζονται περισσότερα φύλλα με αποτέλεσμα στο τέλος του φθινοπώρου και μέσα στον χειμώνα να πραγματοποιείται μια βλαστική έκρηξη που διαρκεί μέχρι τις αρχές του επόμενου καλοκαιριού.
Αυτό γενικά συμβαίνει στις μεσογειακές περιοχές αλλά ειδικά σε χώρες όπως η Ελλάδα και κυρίως στα νησιά της είναι πολύ έντονο. Το φαινόμενο ονομάζεται εποχιακός διμορφισμός και είναι αυτό που δίνει την εικόνα του πράσινου στα νησιά, τον χειμώνα.Ο βιολογικός κύκλος των φρυγάνων, χαρακτηρίζεται από σοφία.Τότε δημιουργούνται οι καταλληλότερες συνθήκες γρήγορης αύξησης του φυτού, στη σχετικά σύντομη, για τα νησιά, υγρή χρονική περίοδο που μεσολαβεί. Στο χρονικό αυτό διάστημα, το φρυγανικό φυτό θα κάμει «αγώνα δρόμου» για ν' αναπτυχθεί όσο περισσότερο γίνεται, διαμορφώνοντας βαθύ ριζικό σύστημα, για ν' αντεπεξέλθει στις δύσκολες συνθήκες του καλοκαιριού που ακολουθεί.
Τα φρύγανα είναι ποώδη ή χαμηλοί θάμνοι. Τέτοια είναι το θυμάρι, η ρίγανη, το φασκόμηλο, οι λαδανιές ή κουνούκλες, η κάππαρη, τα βαλσαμόχορτα, τα ρείκια, οι αστοιβιές κ.α. Πολλά φυτά των φρυγανικών οικοσυστημάτων είναι αρωματικά και περιέχουν αιθέραια έλαια που τους χρησιμεύουν σε δύο τρόπους. Απο την μία κατακρατούν νερό που τόσο το χρειάζονται και απο την άλλη απωθούν την βόσκηση των ζώων. Τα ζώα και ειδικά τα κατσίκια σπάνια τρώνε την ρίγανη, τις κουνούκλες ή τα φασκόμηλα. Μπορούμε να πούμε οτι αυτός είναι και ένας απο τους λόγους που τα νησιά είναι ο παράδεισος των αρωματικών παρόλο που η βόσκηση είναι εξαιρετικά διαδεδομένη με τις γνωστές συνέπειες για τα υπόλοιπα είδη του φυτικού βασιλείου.
Εξαιτίας των αιθέριων ελαίων που περιέχουν πολλά από αυτά τα φυτά, αποτελούν πολύ καλή πρώτη ύλη για πυρκαγιές την θερμή περίοδο του έτους. Για τον λόγο αυτό αρκετά δασαρχεία στην Ελλάδα προβαίνουν σε ελεγχόμενο καθαρισμό τους όταν οι κοινωνίες των φυτών αυτών αποτελούν υποόροφο πευκοδάσους
Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα κατηγορία φυτών που συνθέτουν τα φρυγανικά οικοσυστήματα είναι τα γεώφυτα. Πρόκειται για πραγματικά στολίδια που κοσμούν τις εξοχές του νησιού και την γεμίζουν χρώματα από τις αρχές του φθινοπώρου μέχρι και αργά την άνοιξη. Περνούν την καλοκαιρινή ξηρασία σαν βολβοί ή κόνδυλοι μέσα στο έδαφος χωρίς υπέργειο τμήμα ή φύλλα. Μόλις αρχίσουν οι βροχές βγαίνουν απευθείας τα φύλλα τους από το έδαφος και ολοκληρώνουν το κύκλο ζωής τους μέχρι το τέλος της άνοιξης. Τέτοια φυτά με πανέμορφα και ξεχωριστά λουλούδια ειναι: οι νάρκισσοι, οι κρόκοι, οι ορχιδέες, οι ασφόδελοι, οι σκυλλοκρεμμύδες, οι ίριδες, τα κυκλάμινα.
Αρκετά απο τα είδη των γεώφυτων είναι ανατολικής προέλευσης και το όριο εξάπλωσής τους πρός τα δυτικά σταματάει στην Σάμο. Άλλα πάλι είναι είδη που συναντώνται μόνο στο Αν.Αιγαιο και άλλα είναι είδη που τα βρίσκουμε μόνο στην Αν Μεσόγειο.
Τα πιο γνωστά φρύγανα είναι: το θυμάρι (Coridothymus capitatus, Thymus sp.), η λαδανιά (Cistus creticus, Cistus salviifolius), η αγούθουρα ή γούδουρας (Hypericum empetrifolium), το φασκόμηλο (Salvia triloba), η αστοιβίδα (Sarcopoterium spinosum), το ρείκι (Erica manipuliflora), ο ασπάλαθος (Calicotome villosa), το σπαράγγι (Asparagus acutifolius), το λυχναράκι (Ballota acetabulosa), ο ασφόδελος (Asphodelus aestivus), η γκλομπουλάρια (Globularia alypum) κτλ.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα φρύγανα επίσης συνιστούν ενδιαιτήματα και για πολλά είδη ερπετών.
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΦΡΥΓΑΝΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ
Για την ανάγκη προστασίας των φρυγανικών οικοσυστημάτων, σημειώνει ο καθηγητής του
Α.Π.Θ. Νικόλαος Στάμου: «Για τα φρύγανα και φρυγανικά οικοσυστήματα, έχει γίνει δεκτό
από μια επιστημονική άποψη, ότι αυτά προέρχονται από το δάσος σε μια μακροχρόνια
αρνητικής κατεύθυνσης εξελικτική διαδικασία (υποβάθμιση). Είτε όμως δέχεται κάποιος την
άποψη αυτή, είτε την άποψη ότι αυτά συνιστούν αυτοτελή ένωση , τα συστήματα αυτά
αποτελούν για τις περιοχές στις οποίες απαντώνται (στις πιο ξηροθερμικές ζώνες, αλλά
όχι μόνο, και κυρίως στο νησιώτικο χώρο), αδύναμο έστω αλλά κρίσιμο προστατευτικό
μανδύα για την αντιδιαβρωτική προστασία του ελάχιστου απομείναντος εδάφους στις πλαγιές των ξηροθερμικών αυτών περιοχών. Αποτελούν, επίσης, παράγοντα ενίσχυσης (έστω και μικρού σε σχέση με το δάσος και τους θαμνώνες) των υπογείων αποθεμάτων νερού μέσω της διήθησης. Εκ του γεγονότος αυτού και μόνο, συνεπώς, προκύπτει ανάγκη της αυστηρής προστασίας τους, ως συνέπεια και της συνταγματικής επιταγής για προστασία του φυσικού περιβάλλοντος .Ο ίδιος συμπληρώνει: «Ο αποχαρακτηρισμός των φρυγάνων όπως καθώς και η μετάβασή τους σε περιοχές μη δασικής χρήσης, οδηγούν ευθέως και μαζικώς σε αλλαγή του τοπίου και σε μείωση της πλούσιας βιοποικιλότητας, που υπάρχει στα εν λόγω οικοσυστήματα»
